Μπορεί οι όροι “φυσικές καταστροφές” και “κλιματικές αλλαγές” να είναι σε καθημερινή σχεδόν βάση στο λεξιλόγιό μας, όμως οι περισσότεροι ξεχνάμε ότι η εποχή μας δεν έχει την… αποκλειστικότητα. Ο πλανήτης έχει περάσει από πολλές αντίστοιχες περιπέτειες στο παρελθόν, με τις επακόλουθες συνέπειες στη γεωμορφολογία αλλά και στη βιοποικιλότητα. Ακραία καιρικά φαινόμενα που σημάδεψαν περιοχές και πολιτισμούς αφθονούν στα “αρχεία της Γης”, καθώς επίσης κλιματικές αλλαγές που είτε συνέβησαν – τρόπον τινά – είτε από φυσική επιλογή είτε είχαν ανθρωπογενή χαρακτήρα, διαχωρισμό που αποτελεί και το μεγάλο ζητούμενο της δικής μας εποχής.

Η ιστορία έχει αρκετά και σημαντικά παραδείγματα αποτυπωμένα σε κείμενα, σε πέτρες και απολιθώματα, σε θρύλους, μύθους και παραδόσεις να μας κληροδοτήσει. Και η αναζήτηση και “αποκρυπτογράφησή” της μοιάζει με ένα συναρπαστικό, όσο και διδακτικό ταξίδι μέσα στον χρόνο. Αυτό το οποίο επιχειρούμε με τη βοήθεια της γνωστής αρχαιολόγου, ομότιμης διακεκριμένης καθηγήτριας του Τομέα Κλασικών και Μεσογειακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις, στο Σικάγο, Ναννώς Μαρινάτου.

Αυτό το ταξίδι θα μας οδηγήσει να δούμε πίσω από τις διάσημες “Δέκα πληγές του Φαραώ”. Να ανιχνεύσουμε τα αίτια που οδήγησαν στην κατάρρευση το Μινωικό Πολιτισμό. Να ανακαλύψουμε τα μυστικά της μεγαλύτερης φυσικής καταστροφής που γνωρίζουμε ως τα σήμερα στην Ανατολική Μεσόγειο, εκείνη από την προϊστορική έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Και να δούμε πώς η αρχαιολογική σκαπάνη μπορεί να ρίξει φως μέσα από τον θάνατο και την καταστροφή στην ίδια τη ζωή και τη δύναμη της φύσης. Μια συνέντευξη με την οποία γυρίζουμε το ρολόι του χρόνου χιλιάδες χρόνια πίσω…

* Σήμερα πια, μετά από δεκαετίες μελετών, η επικρατούσα άποψη είναι ότι ο Μινωικός Πολιτισμός κατέρρευσε όχι μόνο από την καταστροφή που προκάλεσε η ηφαιστειακή έκρηξη στη Σαντορίνη, αλλά από μια σειρά αιτιών στα οποία αξιοσημείωτη θέση έχει η αποψίλωση των δασών και άλλοι παράγοντες που σχετίζονται με τις δράσεις του ανθρώπου σε βάρος του περιβάλλοντος. Δηλαδή η αλυσίδα “καταστροφή δασών-κυπαρισσιών από υπερ-υλοτόμηση, πλημμύρες και καταστροφές”. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη;

«Συμμερίζομαι κατά κάποιο τρόπο αυτή την άποψη, αλλά όχι απόλυτα, και θα εξηγήσω σε λίγο το γιατί. Ας αρχίσουμε όμως με το γιατί τη συμμερίζομαι. Είναι γεγονός ότι στην Ελλάδα, και στη Μεσόγειο γενικώς, κλιματικές αλλαγές επηρέασαν τις κοινωνίες. Θα αναφέρω δύο γνωστά παραδείγματα. Η εβραϊκή Βίβλος μάς διέσωσε την παράδοση των “Επτά πληγών του Φαραώ” (“Έξοδος” 7-9), όπου καταγράφονται καταστροφές και αρρώστιες διαφορετικού τύπου, που όμως όλες μπορεί να προέρχονται από κλιματική ξηρασία και μετά από αυτές από πλημμύρες. Έτσι δικαιολογούνται και τα πλήθη εντόμων και πολλών ακρίδων που αποδημούν από τόπο σε τόπο, ενώ και νόσοι μεταφέρονται από τα έντομα (κάτι παρόμοιο με αυτό που ζούμε σήμερα, κλιματική αλλαγή και COVID).
Θυμίζω ότι η εβραϊκή “Έξοδος” αναφέρει: πλήθος από βατράχια, ψείρες και μύγες, σμήνη από ακρίδες, πολλά άγρια ζώα, αρρώστιες που έπληξαν ανθρώπους, ζώα που πέθαναν και καταιγίδες με κεραυνούς (“Έξοδος”, 7-9). Το ίδιο χωρίο στην “Έξοδο” της εβραϊκής Βίβλου μάς δείχνει ότι η κλιματική αλλαγή είχε και κοινωνικές επιπτώσεις για περίπτωση λιμού: Σε αυτή την περίσταση, ο Φαραώ εμπιστεύτηκε ένα Εβραίο μετανάστη, τον Ιωσήφ, που του έδωσε σωστές συμβουλές. Ο τελευταίος επιτυχώς πέτυχε να φέρει τη χώρα σε ισορροπία.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι από την κλασική αρχαιότητα και συνδέεται με τον πόλεμο. Όταν ο Ξέρξης εισέβαλε στην Ελλάδα το καλοκαίρι, στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ., έφερε τεράστια οικολογική καταστροφή καίγοντας όλα τα δάση και αυτό εν μέσω ζέστης και ξηρασίας της εποχής. Ο Ξέρξης λοιπόν κατέστρεψε ολόκληρο το οικοσύστημα.

Αλλά αυτό δεν έφερε το τέλος του κλασικού Ελληνικού Πολιτισμού: Τα δένδρα ξαναγίνανε, όπως μας περιγράφει τα πράγματα ο Ηρόδοτος. Και ο Ιμπραήμ Πασσάς έκαψε ελιές και ερήμωσε τον τόπο την εποχή της Επανάστασης του 1821. Όμως η φύση ανέκαμψε και τα δένδρα ξανάγιναν. Γι’ αυτό τον λόγο, οι αρχαιολόγοι και κλιματολόγοι πρέπει να είναι προσεκτικοί όταν μιλούν για καταστροφή πολιτισμών. Οι λαοί ανακάμπτουν όταν υπάρχει ικανοποιητική κεντρική οργάνωση, καλή ηγεσία και προοπτικές για οικονομική ανάπτυξη. Κυρίως πρέπει να υπάρχουν κίνητρα και όραμα. Τονίζω ιδιαίτερα το τελευταίο, γιατί, χωρίς τον ικανότατο Θεμιστοκλή των Αθηνών, οι κάτοικοι που είδαν να καίγεται η πόλις τους και τα χωριά της Αττικής από τους Πέρσες, και μάλιστα πάνω από μία φορά, ήταν έτοιμοι να τα παρατήσουν όλα και να μετοικίσουν. Όμως τους κράτησε κοντά στα παρακείμενα νησιά ο Θεμιστοκλής, κέρδισε τη μάχη της Σαλαμίνας και οι Αθηναίοι επέτρεψαν και ξαναχτίσανε την πόλη τους κάνοντάς την ακόμη ωραιότερη. Ούτε σεισμοί, λοιπόν, ούτε πυρκαγιές φέρνουν το τέλος του πολιτισμού. Θα έλεγα (εμπνευσμένη και από τον μεγάλο Κάρολο Δαρβίνο) ότι πιο επικίνδυνος είναι ο ανταγωνισμός με άλλους λαούς σαν παράγων παρακμής ενός πολιτισμού. Όταν δηλαδή κάποιος γειτονικός λαός αναγνωρίζει μια αδυναμία και καταλάβει τον δικό σου χώρο συμβολικά και, στην ουσία, σιγά-σιγά ατροφεί η δικιά σου κουλτούρα».

Η επαναστατική θεωρία του Σπ. Μαρινάτου

* Ο πλανήτης πολλές φορές βρέθηκε στη δίνη κλιματικών αλλαγών και των συνεπειών τους. Υπάρχουν ενδείξεις από την προϊστορική εποχή για κάτι τέτοιο; Με δεδομένο μάλιστα ότι μια από τις αιτίες αντίστοιχων κλιματικών αλλαγών (όχι ανθρωπογενών) είναι οι ηφαιστειακές εκρήξεις και ως γνωστόν είχαμε την προϊστορική έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, που προκάλεσε κατακλυσμιαίες αλλαγές στην Ευρώπη…

«Με αυτή την ερώτηση, ερχόμαστε σε κάτι πολύ συγκεκριμένο, στην καταστροφή που προκάλεσε το ηφαίστειο της Θήρας γύρω στα μέσα του 15ου αιώνα π.Χ. Θα ήθελα να πω δυο λόγια εδώ για τις ανασκαφές του πατέρα μου, Σπυρίδωνος Μαρινάτου, πρώτα στην Κρήτη και μετά στη Σαντορίνη/Θήρα. Το 1939, τον χρόνο που ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Μαρινάτος δημοσίευσε μια επαναστατική θεωρία περί καταστροφής κτηρίων στην Κρήτη που οφειλόταν στην έκρηξη του ηφαιστείου Θήρας, γύρω στο 1500 π.Χ. Την τεκμηρίωσε με αδιάσειστα κριτήρια από δικές του ανασκαφές. Είχε ανασκάψει μια μινωική έπαυλη στην Αμνισό, και η σκαπάνη του αποκάλυψε ηφαιστειακή τέφρα και κίσηρη στα θεμέλια της έπαυλης. Από αυτό ο Μαρινάτος συμπέρανε ότι η μινωική έπαυλη της Αμνισού δεν είχε καταστραφεί από απλό σεισμό, αλλά από ένα τεράστιο τσουνάμι που κυριολεκτικώς “ξύρισε” το κτήριο μετακινώντας τεράστιους ογκόλιθους. Έτσι ερμήνευσε και άλλα ερειπωμένα κτήρια στις ακτές της Κρήτης. Η θεωρία αυτή επιβεβαιώθηκε από τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα, ανασκαφέα του ανακτόρου της Ζάκρου, γύρω στο 1965, όταν ο τελευταίος ανέσκαψε κίσηρη στο ανάκτορο της Ζάκρου. Πείστηκε λοιπόν ο Νικόλαος Πλάτων ότι ο Μαρινάτος είχε δίκιο και ότι η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας κατέστρεψε παραθαλάσσιους οικισμούς στην Κρήτη.

Αυτό ενέπνευσε τον Μαρινάτο να αρχίσει ανασκαφές στη Θήρα/Σαντορίνη το 1967, δηλαδή σχεδόν τριάντα χρόνια μετά τη δημοσίευση της θεωρίας του. Σημειωτέον ότι ο γιος τού Νικολάου Πλάτωνα, Λευτέρης Πλάτων, που διαδέχτηκε τον πατέρα του στις ανασκαφές της Ζάκρου, πιστεύει και αυτός, κατόπιν εκτενούς μελέτης της κεραμικής και συγκρίνοντάς την με την κεραμική της Θήρας, ότι η Κρήτη δέχτηκε μεγάλο πλήγμα από το ηφαιστειακό τσουνάμι. Κακώς λοιπόν αμφισβητείται σήμερα (από τον τωρινό ανασκαφέα της Θήρας) η καταστροφική επίδραση της έκρηξης του ηφαιστείου στον κρητικό πολιτισμό. Παρ’ όλα αυτά η καταστροφή δε σήμανε το τέλος των ανακτόρων (πλην Ζάκρου), ούτε καν την παρακμή του κρητικού πολιτισμού. Ήταν τόσο προηγμένη η οργάνωση του ανακτόρου της Κνωσού, που όλα επανήλθαν σε χρόνο-ρεκόρ. Προφανώς και θα δόθηκε βοήθεια στους πληγέντες, όλα ξαναχτίστηκαν και η ζωή συνεχίστηκε. Σημειώνω ότι ακόμα και σήμερα μπορεί να επισκεφτεί ο καθένας μας την έπαυλη της Αμνισού, όπου γεννήθηκε η θεωρία περί καταστροφής της Κρήτης του Σπυρίδωνος Μαρινάτου. Όταν πήγα εγώ στην Αμνισό, πριν από 15 χρόνια περίπου, να επισκεφτώ την έπαυλη, ο χώρος δεν ήταν καθόλου αξιοποιημένος, αλλά σαφώς παρατημένος, περιτριγυρισμένος από τροχόσπιτα για κάμπινγκ. Μακάρι να βοηθούσε η Αρχαιολογική Υπηρεσία να αξιοποιηθεί καλύτερα ο χώρος αυτός, ίσως με την κατασκευή ενός ωραίου κήπου γύρω από τα καλοδιατηρημένα ερείπια.

(Εκμαγείο ενός από τα μινωικά κρεβάτια που βρέθηκαν στον οικισμό του Ακρωτηρίου στη Θήρα και κεραμικά που έπεσαν από τα ράφια. Στον τοίχο του δωματίου, απεικόνιση κρίνων που του έδωσε και το όνομά του (από το βιβλίο της κ. Ν. Μαρινάτου “Ακρωτήρι: Η βιογραφία μιας χαμένης πολιτείας”, εκδόσεις “Μίλητος”).

Για να γυρίσουμε όμως στο θέμα της κλιματικής αλλαγής… Σίγουρα η ηφαιστειακή έκρηξη έφερε ταραχή στην Κρήτη, όχι μόνο επειδή ο σεισμός κατέστρεψε κτήρια, αλλά επειδή θα έκαψε και τις σοδειές με τη στάχτη που έπεφτε από τον ουρανό για πολλές μέρες. Όλα αυτά όμως επουλώθηκαν, όπως ανέφερα και προηγουμένως, και η Κρήτη ανέκαμψε πολύ γρήγορα. Άρα δεν μπορούμε να μιλήσουμε πολύ δραματικά για κλιματική αλλαγή, αλλά μάλλον για μια κρίση την οποίαν επαρκώς διαχειρίστηκαν οι Μινωίτες και την ξεπέρασαν».

 

Οι Μινωίτες και ο μεγάλος σεβασμός που έτρεφαν στη φύση

* Γνωρίζουμε ότι οι Μινωίτες είχαν μια εξαιρετικά στενή σχέση με τη φύση. Τη λάτρευαν, ζούσαν σε μεγάλο βαθμό από τα δώρα της και χρωστούσαν σε αυτά την ευημερία τους. Διαμόρφωσε αυτή η σχέση τον πολιτισμό τους;

«Η απάντηση σε αυτή την περίπτωση είναι σίγουρα ένα μεγάλο “ναι”. Πολλοί μεγάλοι πολιτισμοί σέβονται τη φύση, την καλλιεργούν και την αγαπούν. Σκεφτείτε σαν παράδειγμα τους αγγλικούς κήπους, ή τον σεβασμό που δείχνουν οι Ινδοί και Ιάπωνες για τους κήπους, τα πάρκα, τα ζώα και τη φύση, ενσωματώνοντας τα ιερά τους μέσα στο φυσικό περιβάλλον. Οι Μινωίτες όχι μόνο απεικονίζουν συχνά φυτά και ζώα, αλλά και τα χρησιμοποιούν ως μοντέλα της δικής τους ύπαρξης και ως το σωστό περιβάλλον για την επιφάνεια της θεότητας. Έτσι το πέρασμα των χελιδονιών, ο ερχομός της άνοιξης και ο μαρασμός των φυτών γίνονται παράδειγμα και για τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής. Σε ένα κεραμικό από το μινωίζων Ακρωτήρι στη Σαντορίνη/Θήρα, απεικονίζονται κρίνοι, και κατά τη γέννησή τους σαν μπουμπούκια και κατά τον θάνατό τους, όταν μαραίνονται και πέφτουν από τον μίσχο. Αυτός είναι ο κύκλος της ζωής όπως αποτυπώνεται στη μινωική ζωγραφική. Μας θυμίζει τον Όμηρο. Οι γενεές των ανθρώπων, λέει ο Γλαύκος στον Διομήδη στο έκτο βιβλίο της “Ιλιάδας”, είναι σαν τις γενεές των φύλλων. Μερικά μαραίνονται, άλλα όμως βγαίνουν και το δένδρο συνεχίζει να ζει:
“Οίη περ φύλλων γενεή, τοίη δε και ανδρών.
Φύλλα τα μεν τ’ άνεμος χαμάδις χέει,
άλλα δ θ’ ύλη τηλεθόωσα φύει,
έαρος δε επιγίνεται ώρη.
Ως ανδρών γενεή: η μεν φύεει η δ’ απολήγει”.
(Ιλ. Ζ, 146-149)».

(Το Ακρωτήρι στη Θήρα, μια ολόκληρη πολιτεία, θάφτηκε από την κίσηρη (ελαφρόπετρα) και την τέφρα με ένα απλό νεύμα της φύσης)

«Θάφτηκε μια ολόκληρη πολιτεία με ένα απλό νεύμα της φύσης»

* Η προϊστορική Σαντορίνη, που τόσο ουσιαστικά έχετε περιγράψει στο πρόσφατο βιβλίο σας, τι ενδείξεις μας έχει προσφέρει;

«Κάποτε, ο μεγάλος επιστήμονας του 19ου αιώνα Κάρολος Δαρβίνος, ο μοναδικός φυσιοδίφης που συνέλαβε τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, πήγε ένα μακρινό ταξίδι στη Χιλή. Επισκέφτηκε μια πόλη. Σύντομα μετά, ένας φοβερός σεισμός κατέστρεψε ολοκληρωτικά την πόλη: Δεν έμεινε κυριολεκτικά τίποτε. Κοιτώντας τα ερείπια ο Δαρβίνος προβληματίστηκε και σκέφτηκε πόσο εύθραυστος είναι ο ανθρώπινος πολιτισμός μπροστά στη δύναμη της φύσης. Γράφει: “Μου είναι αδύνατον να περιγράψω με λεπτομέρεια την εντύπωση που μου έκανε η Κοσεσιόν, γιατί είμαι σίγουρος ότι είναι δύσκολο να εκφράσω τα περίπλοκα συναισθήματα που ένιωσα […]. Είναι πικρό και συνάμα ταπεινωτικό να βλέπεις έργα που κόστισαν τόσο χρόνο και σκληρή εργασία να γκρεμίζονται μέσα σε λίγα λεπτά. Έγινε κάτι σε μια στιγμή που συνήθως παίρνει πολλούς αιώνες” [Charles Darwin, “Voyage of the Beagle”, ch. 14].

Κάπως έτσι έγινε και με το Ακρωτήρι: Θάφτηκε από την κίσηρη (ελαφρόπετρα) και την τέφρα μια ολόκληρη πολιτεία με ένα απλό νεύμα της φύσης.
Όμως να μην είμαστε απαισιόδοξοι. Να που η σκαπάνη της επιστήμης, σε αυτή την περίπτωση η ευφυία του Σπυρίδωνος Μαρινάτου, έφερε στο φως όχι μόνο τη χαμένη πολιτεία, αλλά και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της: έναν προηγμένο μινωίζοντα πολιτισμό. Παντού υπάρχουν τοιχογραφίες (και όχι μόνο στα πολυτελή σπίτια αλλά και στα απλά). Βρήκαμε θαυμάσια κεραμική, ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Ούτε ο κλασικός πολιτισμός δεν έχει πολλά να ζηλέψει από τους Μινωίτες και τους κατοίκους της Θήρας, και ούτε οι φυσικές καταστροφές – η αναμενόμενη φθορά του χρόνου – μπόρεσε να εξαλείψει το επίτευγμά τους για την ανθρωπότητα. Να που το έφερε στο φως η σκαπάνη της επιστήμης».

Κλίμα και Ιστορία

* Ο χειμώνας του 1788-1789 στην Ευρώπη ήταν ο χειρότερος χειμώνας των τότε 300 τελευταίων ετών, επιδείνωσε την κοινωνική αθλιότητα και πυροδότησε τη Γαλλική Επανάσταση. Πρόκειται για ένα από τα πολλά γεγονότα η εξέλιξη των οποίων βρέθηκε σε άμεση συνάρτηση με το κλίμα. Υπάρχουν αναλογίες με την πρώιμη, αλλά και ύστερη αρχαιότητα που θα μπορούσαν να συνδέσουν τις κλιματικές αλλαγές με σημαντικά πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα;

«Αυτή είναι μια πολύ καλή ερώτηση, την οποία όμως δεν μπορώ να απαντήσω – γιατί πώς τεκμηριώνεται η ιστορία των επαναστάσεων από αρχαιολογικά δεδομένα; Θα είχαμε αρχαιολογική μαρτυρία για τη Γαλλική Επανάσταση αν δεν είχαμε κείμενα; Νομίζω, λοιπόν, ότι εμείς οι αρχαιολόγοι πρέπει να είμαστε πιο συγκρατημένοι στις εκτιμήσεις που κάνουμε για φαινόμενα που δεν αποδεικνύονται επαρκώς».

κεντρική φωτογραφία unsplash

εσωτερικές φωτογραφίες από το βιβλίο της Ν. Μαρινάτου

πηγη:neakriti,gr